Planlegging - alfa og omega?

Denne veka har me hatt om undervisningsplanlegging, og me er vel alle enige om at planlegging stort sett er eit gode. Men det er etter kvart blitt mange planar som skal leggjast: Årsplanar, fagplanar, vekeplanar, lekseplanar,undervisningsplanar og gjerne individuelle opplæringsplanar om ein har elevar som har vedtak på ekstra midlar. I tillegg skal ein gjennomføra og dokumentera elev- og foreldresamtalar: mimimum to stykker pr elev kvart semester. Det vert mykje papirarbeid av slikt.

Likevel er grundig planlegging er eit gode:
Årsplanane gir oversikt og fordrar framdrift i faget. Ein ser kor mykje tid ein har til rådvelde på kvart emne i dei einskilde faga. Når årsplanen skal planleggast er det viktig å setja seg inn i kva læreplanen seier og kva som er kompetansemåla i dei einskilde faga.
Når ein legg fagplanane er det viktig å sortere ut kva emne ein meiner er viktigast og fordele arbeidstid etter storleik på emnene. Samstundes tar ein omsyn til årstidene slik at emnene vert sett i ein samenheng der dette er naturleg. Vekeplanane er viktige for å gi lærarar, elevar og foreldre innformasjon om arbeid som skal gjerast og kva som elles skal skje på skulen i løpet av veka. Vekeplanen vert ofte det viktigaste bindeleddet og informasjonskanalen fra skulen til heimen.Undervisningsplanen er eit hjelpemiddel for læraren: ei godt førebudd økt der læraren i forkant har tenkt gjennom det meste av praktiske detaljer og eventulle uforutsette hendingar vert ofte ei god økt for alle partar. God planlegging gir læraren ein plattform å støtta seg til og han/ho kan konsentrera seg om elevane og undervisninga avdi praktiske detaljer er klargjort på førehand.Ein får anledning til å foreta didaktiske refleksjonar og vurdera om "vegen fører fram til målet."

Men god planlegging til tross: ting kan likavel skjæra seg undervegs slik at ingenting går etter planen. Då spørs det om læraren er styrt av planen eller om planen er styrt av læraren! Det er viktig med god planlegging, men der må og samstundes vera rom for fleksibilitet slik at ein ikkje misser fatninga (og kontrollen) når uforutsette ting oppstår og ein må imrovisera resten av økta. Ferske lærarar med liten erfaring kan fort oppleve seg sjølv som planstyrt, medan veksande erfaringen gir rom for slappare tøylar. Nokre av dei som er skikkeleg gamle i gamet ser meste ikkje ut til å planlegga timane i det heile, men har opplegget klart i bakovudet. Dei har gjerne lang erfaring med kva som fungerer og ser ingen grunn til å bruka "unødig" tid på papirarbeid. Feire av oss har vel kansje opplevd å bli presentert for undervisningsopplegg som ikkje vart laga det siste tiåret...

Så kjem kansje den dagen då ein må ha vikar. Heldige den som kan komma til oversiktlege planar med klare mål. Det vert adskillig vanskelegare for vikaren å overta etter ein gammal "ringrev" som har flote på gammal vane og årelang erfaring.

Når alt skal planleggjast grundig i god tid på førehand, vert det då mogeleg å innvolvera elevane i planlegginga? Då er me attende til punktet om fleksibilitet.Det bør vera mogeleg å ta med elevane sine ønsker undervegs. Med det meiner eg ikke at elevane skal få bestemma over planane, men dei bør av og til få uttalerett. Dette kan gjerne gjerast ved planlegging av eit tema eller prosjekt. Kansje elevane kan presenterast for forskjellige alternativ og så få velje ut det det dei llikar best? Får dei vere med å bestemme vert det gjerne lettare å motivere dei avdi dei får eit eigedomsforhold til arbeidet. Dette har sjølvsagt mykje med modning å gjere, men læraren bør klare å finne gode måtar å styre prosessen på slik at det elevane foreslår vert gjennomførbart og lærerikt. At læraren gir alternativ dei kan velje mellom er ein god måte: elevane har fått valt sjølv samstundes som læraren har sikra at dei likevel følger årsplanen. Ein fleksibel plan gir rom for slikt.

Avslutningsvis vil eg ta med nokre døme på undervisning med og utan grundig planlegging. Me er ein ivrig korpsfamilie og har vore engasjerte i det lokale skulekorpset i mange år. Eit par år var faktisk alle seks ungane våre med i korpset samstundes, så me har etter kvart fått ein viktig posisjon der. Å ta vår del av arbeidet i styret vert sjølvsagt, og eg har god oversikt over kva som skjer i dette laget. Ei av oppgåvene til styret er å setja opp halvårsplan saman med dirigenten, og så vert det hans oppgåve å klargjera korpset til dei einskilde konsertane/konkurransane.
I fleire år hadde me ein dirigent som la stor vekt på planlegging. Han hadde alltid klare mål å jobba mot, og hadde og stort sett klare meiningar om korleis han skulle få musikantane med seg undervegs. Han var alltid godt førebudd til timane, visste nøyaktig kva som skulle øvast på og kor lenge, han kjende musikkstykka godt og delte ut notar etter nivå og modning på den einskilde musikkant.Han stilte krav til seg sjølv og han stilte krav til musikkantane.Av og til klaga ungane over krava hans, men det ordna seg som regel alltid. Han forventa gode resultat, og han fekk det.På øvingane var det aldri tvil om kven som var sjefen, og han hadde eit auge med alt og alle. Når korpset skulle avgarde på speleoppdrag fekk alle utdelt detaljert oversikt over kva som skulle med av utstyr. Sjølv om han av og til kunne opplevast som sjefete, var det ikkje vanskeleg for oss i styret å samarbeida med han. Store planar til tross: dei kunne gjerne endrast - om det var gode grunnar for det.



Men så fann han ut at det var på tide å skifta jobb, og korpset fekk ny dirigent. No vart musikkantane møtt av ein dirigent som ikkje heilt ser nytten av planlegging og førebuing. Han opplever seg sjølv som erfaren nok til å ta ting på sparket, og det ber timane hans sørgeleg preg av. Ungane sjølv opplever timane hans som "det mest useriøsa me har vore med på"! Halvårsplan har me framleis, men dirigenten har problem med å organisera øvingane slik at ungane vert klare til speleoppdraga.Mykje tid går med til eksperimentering undervegs, og ungane vert meir og meir frustrerte. Alt verkar så tilfeldig,og ungane synest ikkje dei lærer noko lenger. Når dei eldste ungdomane prøver å påpeika at no er det på tide å øva til komande konkurranse, vert han fornærma. Når konkurransedagen nærmar seg og korpset er langt fra klar skuldar han det på manglande innsats frå ungane.Gjett om musikkantane saknar den gamle "sjefen" som dei påstod aldri vart nøgd. Dei saknar strukturen over øvingane og dei saknar tryggleiken han gav dei: Dei visste at han hadde full kontroll på det meste. Dirigenten dei har no har ikkje kontroll på noko - ikkje eingong sine eigne notar.

Eg treng vel knapt tilføya at motivasjon vert det vanskeleg med, og dei fleste av musikkantane har byrja å sjå seg om etter ein ny hobby. Det kan dei og gjera siden dei er med på ein frivillig aktivitet. Det vert mykje verre i ein skulesituasjon når elevane ikkje føler at undervisninga held mål.Då må dei delta uansett kor lite matnyttig dei opplever at det er. Det understrekar kor stort ansvar me som lærarar har ovanfor elevane våre.

Fra ytre til indre motivasjon?

Denne veka vel eg å skriva om motivasjon, og då tek eg utgangspunkt i to 8. klassingar eg kjenner svært godt: ein gut og ei jente på 13 år.

Guten kan ikkje fordra skulearbeid. Det har han vel meste aldri gjort. Det er snakk om å slepa han gjennom eit skulesystem han på ingen måte ønsker å ta del i. Etter å ha leita med lys og lykter er det ingen som har klart å spora opp noko form for indre motivasjon eller eigen framdriftsmotor hos denne guten. Er det snakk om læring set han hovedbremsen på og innfører innlæringsblokkade. Han har vorte testa både hos den eine og den andre spesialisten, og alle er samde om at evnene hans er det ingenting i vegen med. Han skorer tvert i mot over gjennomsnittet for alderen på alle intelligenstestar.

Korleis få denne guten til å bruka evnene sine og gjera skulearbeidet? Svaret er så langt blitt straff og belønning i god behavioristisk ånd: straffa er for manglande arbeid er tap av goder, medan fullført arbeidsplan tilfører goder. I år er det eit fridykkerkurs kvar onsdag som er gulrota. Arbeidsplan som er fullført og godkjent innan fredag kveld gir tur til bassenget neste onsdag, medan manglande arbeid medfører tap av ein kurskveld.
Ein del av avtalen er og at lekser skal gjerast uten sinne og høglydt surskap!
Dette er vel den vanskelegaste beten for denne guten.

Han er på skulen 5 klokketimar kvar dag, og han bruker urtuleg mykje tid og krefter på å unngå å gjera skulearbeid desse timane: går på do, kvesser blyantar,leiter etter ting, drikk vatn, demonterer pennar, dissekerer viskelær, leiter etter ting igjen, ser på kva dei andre gjere, drømmer seg vekk eller prøver å sovna. Det meste av tida klarer han å skjula aktiviteten sin avdi læraren er opptatt med andre elevar. Eg vil tru guten er eit klassisk døme på det me har lært om prestasjonsmotivasjon og angst knytta til dette: Fleire år med laber innsats på skulen har medført ein del dårlege resultat, og han ser sjølv at han gjere det dårlegare enn dei andre han samenliknar seg med. Dermed kjem han inn i den vonde sirkelen der både han sjølv og omgivelsane forventar dårleg resultat, og angsten for igjen å prestera dårleg berre aukar. Dette gir igjen enno mindre motivasjon for meir innsats: "Eg er så dum, det nyttar ikkje likevel."

Siden arbeidsinnsatsen på skulen er heller liten vert jo leksemengden heime desto større: mest uoverkommeleg! Resultatet er at guten vert totalt utslitt: på skulen brukar han alle kreftene på å unngå å jobba, heima må han bruka alle kreftene på å ta att det forsømte (medan mor i huset tar rolla som slavedrivar)
Etter at diverse spesialistar har konkludert med at han har særs gode evner er no skule og heim samde om at vil han ikkje så skal han! Med tett oppfølging på alle frontar, eit sterkt kontrollregime og ein stor porsjon behaviorisme på toppen tvingar me han til å læra det han ikkje vil, i håp om at noko lærdom festar seg undervegs.Mottoet er at mekanisk læring er betre enn inga læring.
Sakte men sikkert gir dette resultat: karakterane er på veg opp og det same er sjølvkjensla. Eit særs godt resultat, godt over gjennomsnittet, på ein vanskeleg naturfagprøve vart litt av ein triumf (både for slavedrivar og slaven sjølv). Motstanden mot skulearbeidet har minka, innsatsen auka og innlæringsblokaden er midlertidig avblåst! Foreløbig ser det ut til at utstrakt bruk av ytre motivasjon har stoppa ein dårleg sirkel og gitt plass for (litt) indre motivasjon.

Så var det jenta. Ho har alltid hatt eit positivt forhold til skule og skulearbeid. Ho er stort sett interessert i det ho lærer, så lærdomen festar seg fort. Men så lenge ho gjekk på barneskulen brydde ho seg ikkje om å yte noko ekstra utover det som stod på lekseplanen, sjølv om læraren gjerne ville gi ho ekstraoppgåver."Det er godt nok." var jenta sitt motto, vel nøgd med at ho fekk arbeidet raskt,effektiv og skikkeleg gjort.Ho var uansett blandt dei flinkaste i klassen, og såg ikkje noko poeng i ekstraoppgåver.

Som ungdomsskuleelev skulle ho brått forhalda seg til karakterar, og desse står gjerne i forhold til arbeidsinnsatsen. Dermed vart det ikkje lenger greit å sei at "det er godt nok". Lærarane oppfordra til auka innsats,og ho vart plassert på nivå ein i matte. Krava både til henne og dei andre på gruppa auka : dei følgde ikkje lenger undervisninga som var tilpassa gjennomsnittet:TPO! Arbeidsoppgåvene ho fekk var ikkje ekstraoppgåver men dei reelle som stod på lekseplanen hennar. Då vart straks meir interessant for henne å yta det lille ekstra som lærarane bad om.
Karakterane og tilpassa opplæring vart ytre motivasjon som tende ein arbeidsiver som vert halden ved like av indre motivasjon. Ho treng aldri minnast på leksene, men ligg i forkant og likar å få ting unna.

Forskjellen på han som vert driven av ytre motivasjon og ho som vert driven av indre motivasjon er merkbar: Han vert mykje meir sliten av skulearbeidet enn ho, sjølv om arbeidsmengen hennar er større. Hans manglande interesse gjere at han slit med å nyttiggjera seg det han lærer (figurativ kunnskap), medan hennar interesse hjelper ho til å sortere det ho lærer, ho får oversikt og kan lett nyttiggjere seg lærdomen i andre samenhenger(operativ kunnskap). Dermed opplever ho nytten av å lære noko nytt, og det bidrar til å auke motivasjonen.
Han derimot fokuserer mest på all den tida han kastar bort på det(i hans auge) unyttige skulearbeidet og motivasjonen vert deretter.

No hadde det vore fristande å gått vidare på debatten om fordeler og ulemper ved "lik utdanning for alle", men det får bli ein anna gong